اگر صنعت پالایش نفت و گاز و پتروشیمی بعنوان پایین دست صنعت نفت برشمرده شوند، می توان گفت که کشور ایران در حوزه پایین دست هنوز به بلوغ نرسیده است. الگوی پالایشی با فناوری قدیمی، سبد کم ارزش تولیدات پالایشی، عدم توازن و تناسب در تولید محصولات پایه پتروشیمی، مجموع ظرفیت پایین پتروشیمی های خوراک مایع، واردات میلیارد دلاری محصولات نهایی که مواد اولیه آن در داخل تولید می شود و… دلیل بر عدم توسعه یافتگی پایین دست صنعت نفت به شمار می آید.
محدودیت سرمایه گذاری [داخلی و خارجی] یکی از چالش هایی است که همواره به عنوان اصلی ترین دلیل سرعت پایین توسعه در پایین دست صنعت نفت از آن یاد می شود. از این رو دولت جهت پیشبرد پروژه های پالایشی و پتروشیمی از بودجه خود هزینه کرده یا اینکه از صندوق توسعه ملی برداشت می کند. اما سؤال اساسی اینجاست که آیا «طرح های تعریف شده»، «بسترهای قراردادی»، «حقوق مالکیت»، «نظام دادرسی»، «ریسک های اقتصادی» و «زیربنای ساختاری» در بهترین حالت خود بوده و باز هم صنعت نفت نتوانسته سرمایه جذب کند؟
دولت در آغاز راه توسعه پایین دست صنعت نفت می بایست تمام نقش ها را به تنهایی ایفا می کرد اما پس از دستیابی به حداقل ها باید تمرکز خود را به سمت «مدیریت» جریان ایجاد شده و «پیشبرد اهداف ویژه» معطوف کند؛ یعنی بجای پارو زدن، بر روی سکانداری تمرکز نماید. قطعا ویژگی های پاروزن و سکاندار با یکدیگر تفاوت دارد و دولت باید تلاش کند که پارو زدن را به بخش خصوصی واگذار نموده و ویژگی های سکانداری را در خود تقویت کند. لذا در صورت بروز مشکلات نباید اولین اقدام دولت ورود مستقیم به موضوع باشد بلکه باید با استفاده از اهرم های مخصوص سکانداری، اوضاع را بهبود بخشد. بعضی از اهرم های سکانداری در ادامه بیان شده اند:
۱-وضع ضوابط و تحریم‌های قانونی ۲-وضع مقررات یا مقررات‌زدایی ۳-بررسی و تفحص ۴-صدور پروانه ۵-سیاست مالیاتی ۶-کمک‌های نقدی ۷-یارانه ۸-وام ۹-تضمین بازپرداخت وام ۱۰-مقاطعه ۱۱-واگذاری انحصار یا امتیاز ۱۲-مشارکت بخش‌خصوصی ـ بخش‌عمومی ۱۳-مشارکت بخش‌عمومی ـ بخش‌عمومی ۱۴-تأسیس بنگاه‌های نیمه‌دولتی ۱۵-ایجاد شرکت دولتی ۱۶-تدارکات ۱۷-بیمه ۱۸-پاداش ۱۹-تغییر دادن سیاست‌های سرمایه‌گذاری ۲۰-کمک فنی ۲۱-اطلاعات ۲۲-ارجاع ۲۳-استفاده از خدمات داوطلبانه ۲۴-حواله ۲۵-کارمزد مؤثر ۲۶-تسهیل فعالیت غیردولتی‌ها ۲۷-گردآوری رهبران سازمان‌های غیردولتی ۲۸-استفاده از نفوذ و مقام ۲۹-مشارکت در تأمین سرمایه‌گذاری اولیه ۳۰-سرمایه‌گذاری در سهام ۳۱-استفاده از خدمات انجمن‌های داوطلب ۳۲-همکاری در تولید یا خودیاری ۳۳-گرفتن امتیاز ۳۴-مدیریت تقاضا ۳۵-فروش، معاوضه یا استفاده از دارایی‌ها ۳۶-تجدید ساختار بازار
مرکز مطالعات زنجیره ارزش معتقدست تعریف طرح های پتروپالایشگاهی همگام با جریان جهانی و متناسب با بازار می تواند صعوبت جذب سرمایه را کاهش دهد و از چالش های تأمین خوراک مایع و توسعه پتروشیمی های مصرف کننده آن بکاهد. همچنین طراحی سازوکارهای مالی و زیرساخت های قانونی مدون برای سرمایه ورودی [توسط صندوق ها، شرکت های داخلی و خارجی یا حتی دولت] از مشکلات جذب سرمایه برای توسعه پایین دست صنعت نفت خواهد کاست. تدوین و ارائه طرح جامعی از افق مورد نظر وزارت نفت در صنایع پایین دستی نیز باعث خواهد شد تا ریسک سرمایه گذاری برای شرکت ها مشخص تر شده و طرح ها با یکدیگر مقایسه پذیر باشند. تجمیع مدیریت پایین دست در یک نهاد واحد نیز از الزامات توسعه متوازن و منطقی پایین دست نفت است و مشکلات فعلی موجود در زنجیره ارزش را دامن نخواهد زد.
مدیریت بر محیط چند انضباطی صنعت نفت، نیازمند هوشمندی و ذکاوت و در عین حال صبوری است. وزارت نفت در بالادست (اکتشاف، استخراج و بهره برداری از منابع نفت و گاز) در هر سه لایه حاکمیت، مالکیت و مدیریت نقش ۱۰۰ درصدی دارد. این در حالی است که در پایین دست نفت (پالایش و پتروشیمی) نقش این شرکت به حاکمیت خلاصه می شود. لذا نقش اصلی نماینده دولت یعنی وزارت نفت در بخش پایین دست نفت، حکمرانی است. حکمرانی خوب نیز به معنای داشتن بازوی قوی نیست بلکه به معنای داشتن فکر قوی است. این بخش از نفت و گاز از جنس “صنعت” است و نه “معدن” و در کنار معرف تجربی نیازمند به کارگیری خلاقیت برای درک صحیح عوامل موثر بر توسعه صنعت پالایش و پتروشیمی.
لینک PDF یادداشت
