لاستیک­‌ها، پلیمرهای هیدورکربنی هستند که در زندگی روزمره انسان­‌ها نیز نقش قابل توجهی دارند. بیش از نیمی از تولیدات لاستیک جهان در تولید تایر خودروهای سواری و سنگین به کار برده می­‌شود. علاوه بر آن، لاستیک در مصارف بهداشتی، الکتریکی و الکترونیکی، حمل و نقل، ساخت و ساز و سایر مصارف صنعتی مانند تولید کفش، تولید محفظه­‌ها و کانتینرهای بزرگ، کفپوش‌ها، مواد عایق و برخی موارد دیگر مورد استفاده قرار می­‌گیرند. از ویژگی برجسته لاستیک‌ها، مدول الاستیسیته پایین آنها است. همچنین مقاومت شیمیایی و سایشی و خاصیت عایق بودن آنها منجر به کاربردهای بسیاری در زمینه خوردگی می­‌گردد. مثلا لاستیک‌ها با اسید کلریدریک سازگارند و به همین دلیل لوله‌ها و تانک‌های فولادی با روکش لاستیکی سال‌هاست مورد استفاده قرار می‌گیرند. در یک دسته‌بندی کلی می­‌توان لاستیک­‌ها را براساس کاربرد در سه بخش قرار داد:

مصارف عمومی: شرایط عمومی، خواص مکانیکی و فیزیکی معمولی
مصارف صنعتی: شرایط صنعتی، مقاوم در برابر حلال‌ها
مصارف مهندسی: شرایط خاص، مقاوم در برابر حلال‌های خاص و تحمل حرارتی
از لحاظ منبع دستیابی، لاستیک­ ها به دو دسته لاستیک طبیعی و مصنوعی تقسیم می­شوند. لاستیک­‌های طبیعی به دسته­‌ای از لاستیک­‌ها اطلاق می­‌شود که از برخی گیاهان طبیعی در سراسر جهان از جمله آفریقا، جنوب شرق آسیا و آمریکای جنوبی به دست می­‌آیند. ساختار لاستیک طبیعی یا کائوچو، سیس- ۱ ، ۴- پلی ایزوپرن است و مولکول‌های آن بر اثر کشش، بلوری می‌شوند، بدین ترتیب شکل مطلوبی از تقویت حاصل می‌شود. انواع لاستیک طبیعی به شرح زیر است:

• Ribbed smoked sheets
• Technically specified rubber
• Crepes
• Latex
• Epoxidized natural rubber

به طور کلی بازار لاستیک­‌های طبیعی در سه منطقه آسیا، آفریقا و سپس آمریکای جنوبی متمرکز شده است. آسیا سهم عمده تولیدات لاستیک طبیعی را در دنیا دارد.

لاستیک­‌های مصنوعی نیز در تولید محصولات و کامپوزیت­‌ها کاربرد وسیعی دارند. مهم­‌ترین لاستیک­‌های مصنوعی عبارتند از:

• Styrene-butadiene (SBR)
• Polybutadiene (PBR)
• Butyl (IIR)
• Ethylene-propylene/ Ethylene- Propylene- Diene
• Nitrile (NBR)
• Polychloroprene (CR) (neoprene)

لاستیک‌های سنتزی به دو گروه واکنش‌پذیر و واکنش‌ناپذیر دسته‌بندی شده‌اند. مواد اولیه‌ای یا تک‌پارهایی که به طور عمده در تولید لاستیک­‌ها مورد استفاده قرار می‌گیرند عبارتند از:

• بوتا‌دیان
• استایرن
• اکریلو نیتریل
• ایزوپرن
• ایزوبوتیلن

به طور کلی، به دلیل اینکه سهم قابل توجهی از محصولات مربوط به صنعت لاستیک در تهیه تایر و سایر قطعات خودرو کاربرد دارد، نوسانات بازار خودرو و تایر می­‌تواند اثرگذاری زیادی روی تقاضا و در نتیجه بازار لاستیک در جهان داشته باشد. در کشور عزیزمان ایران نیز، چندین تولیدکننده تایر مشغول به فعالیت هستند که مواد اولیه همچون لاستیک طبیعی و مصنوعی را به محصول نهایی (تایر) تبدیل می­‌کنند. این قسمت از صنعت، همچنان پتانسیل رشد دارد. چرا که حدود ۶۵% نیاز داخل به تایر توسط تولیدکنندگان داخلی تأمین شده و مابقی آن وارداتی است. اما با نگاهی به حلقه ابتدایی این زنجیره، یعنی تولید لاستیک مصنوعی توسط پتروشیمی­‌ها متوجه خواهیم شد که بیش از نیمی از نیاز تولیدکنندگان تایر کشور توسط پتروشیمی­‌ها در داخل کشور تأمین می­‌شود.

پتروشیمی تخت جمشید ماهشهر پلی بوتادین رابر (PBR) و استایرن بوتادین رابر (SBR)، پتروشیمی بندر امام (ره) کائوچوی مصنوعی و پتروشیمی شازند نیز پلی بوتادین رابر تولید می­‌کنند. پتروشیمی تبریز و قائد بصیر نیز ازجمله سایر پتروشیمی­‌های تولیدکننده انواع لاستیک هستند. ظاهرا پتروشیمی صدف عسلویه نیز تولید ESBR را در برنامه خود قرار داده است.

در مجموع به نظر می­‌رسد که بخش قابل توجهی از نیاز داخل به مواد اولیه برخی از صنایع تکمیلی مانند صنعت تایرسازی در کشور، در گرو برنامه­‌ریزی پتروشیمی­‌ها و سایر بخش­های مسئول است تا بتوان با استفاده از ظرفیت تولید لاستیک و سپس تایر در کشور، از خروج ارز جلوگیری نموده و از تولید ملی حمایت نمود. البته سیاست­های قیمت‌گذاری، قوانین مالیاتی و سایر قواعد نیز باید با رفع موانع تولید هم‌راستا باشد.

نگاهی به محصولات

لاستیک‌ها به طور کلی به دو دسته لاستیک­‌های طبیعی و مصنوعی تقسیم می­‌شوند. به طور کلی میزان مصرف جهانی لاستیک مصنوعی بیشتر از لاستیک طبیعی است. بازار لاستیک­‌های مصنوعی در سال ۲۰۱۷ حدود ۲۹ میلیارد دلار برآورد شده که این مقدار تا سال ۲۰۲۲ به حدود ۳۸ میلیارد دلار خواهد رسید. دلیل رشد بسیار زیاد این صنعت، به رشد تقاضا در صنعت تایرسازی و سایر قطعات لاستیکی مرتبط است. استفاده از لاستیک­‌های مصنوعی در تایر منجر به کاهش وزن تایر و در نتیجه افزایش بهره‌وری سوخت خودرو خواهد شد. در دسته‌بندی انواع لاستیک مصنوعی، عمده لاستیک­‌های سنتزی عبارتند از:

• Styrene-butadiene (SBR)
• Polybutadiene (PBR)
• Butyl (IIR)
• Ethylene-propylene/ Ethylene- Propylene- Diene
• Nitrile (NBR)
• Polychloroprene (CR) (neoprene)

لاستیک استایرن بوتادین (SBR) بیشترین میزان مصرف جهانی را به خود اختصاص داده است. این لاستیک جهت تولید تایر به دلیل خاصیت جذب ضربه و مقاومت سایشی عالی آن استفاده می­‌شود. علاوه بر آن، این لاستیک در تهیه چسب­‌ها، تسمه نقاله‌ها، کفش و سایر مواد لاستیکی قالبی مورد استفاده قرار می­‌گیرد. از نظر میزان رشد بازار، در سال­‌های اخیر NBR بیشترین میزان رشد را به نمایش گذاشته است. این لاستیک در مواردی که مقاومت در برابر روغن­‌ها مد نظر است، مورد استفاده قرار می­‌گیرد. از جمله این کاربردها، تولید شیلنگ، کابل، کمربند و قطعات خودرو است.

از نظر کاربرد نهایی، قطعات لاستیکی را می­‌توان به صورت زیر دسته‌بندی نمود:

• تایرها
• کفش
• دستکش­‌های لاستیکی
• انرژی و محصولات الکتریکی
• ساخت و ساز
• سایر کاربردها

تحلیل زنجیره ارزش

زنجیره ارزش صنعت لاستیک متشکل از حلقه­­‌های تأمین، تولید و فروش است. در بخش تأمین مواد اولیه این صنعت، بررسی مواد اولیه و مواد شیمایی مورد نیاز تولید لاستیک مطرح است. نهاده­‌های این صنعت شامل برخی مواد جهت فرآیند کردن لاستیک و برخی حلال­‌ها، کاتالیست و مواد شیمیایی است. اصلی­‌ترین ماده اولیه تولید لاستیک مصنوعی، بوتادین است که عمدتا از برش­‌های چهارکربنه به دست می­‌آید. برخی مواد دیگر مانند استایرن، اکریلو نیتریل، ایزوپرن و ایزوبوتیلن نیز ورودی این صنعت محسوب می­‌شود.

تقاضای جهانی بوتادین از سال ۲۰۱۶ تا ۲۰۲۱ با نرخ رشد حدود ۵% افزایش خواهد داشت. همچنین در سال ۲۰۱۶ حدود ۳۰% آن جهت تولید SBR، ۲۹% آن جهت تولید PBR و ۱۱% آن جهت تولید رزین ABS مصرف می­‌شود.

به طور کلی، جهت تولید لاستیک، یک مرحله پلیمریزاسیون در حضور مونومرهای مورد نیاز و کاتالیزور انجام می­‌شود. این فرآیند می­‌تواند به روش­‌های مختلفی اعم از روش امولسیون یا استفاده از حلال آلی انجام شود. به عنوان مثال جهت تولید ABS، اکریلونیتریل، استایرن و بوتادین مورد نیاز است. اکریلو نیتریل از روش­های مختلفی تولید می‌شود. اما به طور متداول، از پروپیلن به دست می­‌آید. استایرن نیز از اتیل بنزن حاصل می­‌شود. به عنوان مثال دیگری از لاستیک­‌های مصنوعی، styrene butadiene rubber (SBR) که از مونومرهای استایرن و بوتادین به دست می­‌آید. SBR سهم حدود ۳۷% از میزان تولیدات جهانی لاستیک مصنوعی را به خود اختصاص می­‌دهد.

در نهایت پلیمر حاصله، شسته شده و فیلتر می‌­شود و در ادامه به وسیله هوای گرم خشک می­‌شود. درانتها، محصول لاستیک خشک شده به صورت ورقه در آمده و بسته‌بندی می­‌شود. لاستیک تولید شده در این مرحله وارد کارخانه­‌های تولیدکننده قطعات لاستکی می­‌شود. پس از آن، مراحلی از قبیل مخلوط کردن (Mixing)، قالب­‌گیری (Moulding) و تکمیل (Finishing) جهت تولید قطعه لاستیکی بسته به کاربرد نهایی انجام می­‌شود.

در سال ۲۰۱۸، میزان تولید جهانی لاستیک ۲۹ میلیارد تن در سال بوده است. عمده تولید و مصرف لاستیک در دنیا، متعلق به آسیا است.

مرکز مطالعات زنجیره ارزش معتقد است تکمیل زنجیره ارزش لاستیک‌­ها در کشور با توجه به پتانسیل­‌ها و ظرفیت­‌های موجود، دور از انتظار نیست. با توجه به اینکه جایگاه صنعت لاستیک، جایگاه ویژه­‌ای در سراسر جهان است این صنعت از رقابت­‌پذیری خوبی برخوردار است؛ توجه به آن حائز اهمیت بوده و به سادگی می­‌توان از بسیاری از رقبای منطقه­‌ای و حتی جهانی در این حوزه پیشی گرفت.

ذی نفعان

بررسی زنجیره ارزش لاستیک­‌ها به خصوص لاستیک­‌های مصنوعی نشان می­‌دهد، علاوه بر تولیدکنندگان لاستیک و پتروشیمی‌ها، برخی واحدهای دیگر مصرف‌کننده این مواد ازجمله تولیدکنندگان تایر نیز به عنوان ذینفع و بازیگر اصلی در این صنعت شناخته می­‌شوند. به طور کلی، ذی نفعان صنعت لاستیک در کشور به شرح زیر است:

پتروشیمی­‌ها

مواد اولیه مورد نیاز صنعت لاستیک از جمله ABS، PBR، SBR، ESBR توسط برخی پتروشیمی­‌های کشور ازجمله پتروشیمی تبریز، قائد بصیر، بندر امام (ره)، تخت جمشید و شازند تولید می­‌شود. البته متأسفانه گاها زنجیره ارزش تولید تمام مواد میانی جهت تولید لاستیک در کشور شکل نگرفته است.

تولیدکنندگان

همانطورکه پیش­‌تر نیز ذکر شد، عمده لاستیک تولیدی در ساخت تایر به کار برده می­‌شوند. بنابراین تولیدکنندگان تایر و سایر واحدهای تولیدی قطعات لاستیکی، کامپوزیت­‌ها و کفپوش­‌ها و موارد مشابه در زنجیره تولید لاستیک نقش پررنگی دارند. در ایران چند تولید کننده تایر وجود دارد که اسامی آنها به شرح زیر است:

• بارز
• دنا
• کویر تایر
• یزد تایر
• خوزستان
• البرز
• ایران تایر
• گلدستون
• پارس
• ایران یاسا

عمده تولید تایر در کشور توسط تولیدکنندگان داخلی انجام می­‌شود. اما با این وجود برخی از انواع تایر نیز وارداتی است.

واردکنندگان

حدود ۲۰% نیاز داخل به تایر توسط واردات تأمین می­‌شود. بنابراین واردکنندگان تایر می­‌توانند تا حدی نقش تأثیرگذاری بر بازار لاستیک و تایر در ایران داشته باشند. علاوه بر آن، واردکنندگان سایر سایر قطعات لاستیکی نیز در این قسمت مطرح هستند.

تأمین‌کنندگان ماشین­‌آلات

در فرآیند تولید لاستیک در پتروشیمی‌ها و همچنین مراحل بعدی آن، از جمله ولکانیزه کردن لاستیک، پخت تایر، اکسترودر، خشک‌کن و انجام آزمون­‌های کنترل کیفیت، نیاز به دستگاه­‌های با کیفیت کاملا احساس می­‌شود. عمدتا این دستگاه­‌ها و تجهیزات وارداتی هستند و شرکت­‌های مهندسی داخلی نصب و بهینه­‌سازی آن­ها را انجام می­‌دهند. البته تحقیقات حاکی از آن است که برخی واحدهای فناور داخلی در این قسمت موفق به تولید دستگاه­ های صنعتی شدند.

انجمن­‌ها و نهادهای مرتبط

علاوه بر وزارت صنعت، معدن، تجارت که نقش بسزایی در سیاست­‌گذاری‌های کلان این صنعت دارد، تشکل­‌های مختلفی نیز جهت بهبود و تکمیل زنجیره ارزش لاستیک در کشور مشغول به فعالیت هستند. از جمله این تشکل‌ها می­‌توان به انجمن صنفی تایر ایران، انجمن تولیدکنندگان تایر، انجمن واردکنندگان لاستیک خودرو و شرکت مهندسی و تحقیقات صنایع لاستیک اشاره کرد.

شرکت مهندسی و تحقیقات صنایع لاستیک در سال ۱۳۶۷ و به منظور دست‌یابی به تکنولوژی ساخت قطعات لاستیکی در داخل کشور، جلوگیری از خروج ارز و تشویق سرمایه‌گذاری در صنایع داخلی با بهره‌گیری از توان تخصصی مهندسان، محققان و ایجاد ارتباط عمیق میان صنعت و دانشگاه، به عنوان اولین شرکت ارائه کننده خدمات مهندسی، تحقیقاتی، آموزشی و اطلاع رسانی در صنایع لاستیک کشور، تأسیس شد. اهداف این شرکت عبارت است از:

انجام فعالیت‌های تحقیقاتی در زمینه‌های بهبود و توسعه‌ی فناوری تولید محصولات لاستیکی، به‌ ویژه تایرانواع خودروهای سبک و سنگین
آموزش و ارتقاء سطح دانش کارشناسان و تکنیسین‌های صنعت لاستیک‌سازی
مهم­‌ترین شرکت­‌های ذی­نفع و بازیگران صنعت لاستیک در دنیا عبارتند از:

• Exxon Mobil Corporation
• Sinopec
• The Goodyear Tire & Rubber Company
• Kumho Petrochemical Company
• Mitsubishi Chemical Holdings Corporation

مرکز مطالعات زنجیره ارزش معتقد است همگرایی و همکاری بازیگران و ذی نفعان این صنعت در کشور، جهت تدوین سیاست‌های کلان ضروری است تا بتوان شاهد شکوفایی هرچه بیشتر این صنعت شد.