دولت ایران پس از استخراج نفت از چاه و پالایش آن در پالایشگاه ها، سوخت های بنزین و گازوئیل را با قیمت هایی بسیار کمتر از قیمت های واقعی در اختیار مردم قرار می دهد. دلیل این امر، دستوری بودن قیمت سوخت در کشور و تبعیت نکردن آن از قیمت های جهانی است. همچنین دولت سعی کرده است که قیمت سوخت را متناسب با درآمد مردم تنظیم کند. هرچند که قیمت بسیاری از کالاها و خدمات در ایران متناسب با قیمت های جهانی و متأثر از آنهاست اما سوخت بالإجبار از این موضوع مستثنی شده است. پایین بودن قیمت سوخت در کشور مشکلاتی از جمله قاچاق سوخت را به همراه داشته است. راه حل نهایی جلوگیری از قاچاق، رساندن قیمت ها به سطح بین المللی است اما مسیر رسیدن به این هدف باید مشخص شود.
در کشور ایران قیمت برق و گاز بصورت پلکانی محاسبه می شود و هر مشترکی که بیشتر مصرف کند، هزینه بیشتری می پردازد. البته در مدل پلکانی باز هم یارانه تخصیص پیدا می کند اما پرمصرف ها یارانه کمتری به ازای هر واحد مصرف می گیرند.
اگر مدل پلکانی برای مصرف بنزین پیاده‌سازی شود، خانوارهای کم‌مصرف می‌توانند مانند گذشته از بنزین ارزان‌قیمت بهره‌مند شوند و خانوارهای پرمصرف نیز باید هزینه بنزینی که مازاد بر میانگین جامعه مصرف می‌کنند را بپردازند. از طرفی قاچاقچیان نیز نمی توانند بیشتر از مقدار مشخصی بنزین ارزان‌تر از قیمت FOB خریداری نمایند و از این رو قاچاق بشدت محدود می‌شود.
برای مدیریت مصرف بنزین و کاهش یارانه پنهان آن که سالانه بیش از ۸ میلیارد دلار است، مدل های مختلفی ارائه شده است اما نکته ای که باید در همه آنها رعایت شود، پلکانی کردن قیمت بنزین است. برای دستیابی به موقعیتی که بتوان یارانه سوخت را به کلی حذف کرد، می توان از مسیرهای مختلفی حرکت کرد اما مدل قیمت گذاری پلکانی می تواند مسیر نزدیکی به سوی هدف یادشده باشد. سهمیه‌بندی بنزین نیز خود یک مدل قیمت گذاری پلکانی است که در آن تنها یک پله [بین قیمت پایه و قیمت ثانوی] وجود دارد اما اجرای مدل چند‌پله‌ای که پله آخر آن به قیمت جهانی برسد، از نظر اجتماعی آسان‌تر بوده و قاچاق را حتما محدودتر خواهد کرد.
مدل ساده‌ای که می‌توان در اینجا پیشنهاد داد، سهمیه ۶۰ لیتری به قیمت ۱۰۰۰ تومان و افزایش ۲۰۰ تومانی هر لیتر به ازای هر ۱۰ واحد افزایش مصرف است. نمودار زیر نشان دهنده مدل پیشنهادی قیمت‌گذاری پلکانی بنزین است.
بر اساس مدل پیشنهادی، قیمت بنزین تا ۶۰ لیتر برای هر خودرو به قیمت ۱۰۰۰ تومان محاسبه خواهد شد و پس از آن به ازای هر ۱۰ لیتر مصرف بیشتر، قیمت ۲۰۰ تومان افزایش می یابد تا جایی که قیمت برای مصرف کنندگان بیش از ۱۵۰ لیتر در ماه معادل ۳۰۰۰ تومان برای هر لیتر (قیمت FOB) محاسبه خواهد شد. بر اساس آمار ۶۶% مصرف کنندگان شخصی بنزین بین ۰ تا ۷۰ لیتر در ماه، ۲۰% بین ۷۰ تا ۱۰۰، ۶% بین ۱۰۰ تا ۱۳۰، ۳% بین ۱۳۰ تا ۱۵۰ و ۵% بیش از ۱۵۰ لیتر در ماه بنزین مصرف می کنند. بر این اساس می توان گفت که میزان درآمد ریالی دولت از فروش داخلی بنزین در حالت پلکانی تقریبا ۱۰ هزار میلیارد تومان (۱.۲۵ میلیارد دلار) در سال بیشتر می‌شود. همچنین یارانه پنهان نیز از ۶۶ هزار میلیارد تومان (۸.۲۵ میلیارد دلار) در سال به ۵۶ هزار میلیارد تومان (۷ میلیارد دلار) در سال کاهش می یابد.
مرکز مطالعات زنجیره ارزش معتقدست آزادسازی قیمت کالا و خدمات لازمه تعامل فناورانه با سایر کشورهاست. در کشور ایران مردم تنها نیمی از هزینه های زندگی را خود می پردازند و نیم دیگر آن توسط یارانه های دولتی تأمین می شود. لازمه خروج از این وضعیت، توانمندسازی مدوام اقتصاد خانوارها و حذف تدریجی و سیستماتیک یارانه هاست. یارانه بنزین که حدود ۸% از کل یارانه دولتی را در بر می گیرد، یکی از کالاهایی است که چندین بار تا کنون افزایش قیمت را تجربه کرده است اما هنوز نرخ دستوری و یارانه ای دارد. برای کاهش یارانه بنزین مدل های مختلفی تحت بسترهای گوناگونی ارائه شده است اما یکی از ساده‌ترین روش‌ها، پیاده‌سازی نظام قیمت‌گذاری پلکانی روی کارت‌سوخت‌های فعلی است. قیمت سایر حامل های انرژی نیز می تواند تنها با تغییرات پله های مصرف، به سمت کاهش یارانه انرژی حرکت کند.
لینک PDF یادداشت
